Σκέψεις περί Φόρμας

του Ερμή Κασάπη

— “Η αποστολή της τέχνης δεν είναι να αντιγράφει τη Φύση, αλλά να την εκφράζει! “

— “προορισμός μας είναι να συλλάβουμε το πνεύμα, τη ψυχή, τη φυσιογνωμία των πραγμάτων και των ανθρώπων.”

— “Ένα χέρι δεν είναι μόνο μέρος του σώματος ׄ  εκφράζει και προεκτείνει μια σκέψη που πρέπει να συλλάβουμε και να αποδώσουμε.”

— “Η Φόρμα είναι ένας Πρωτέας πολύ πιο ασύλληπτος και πολύ πιο πλούσιος από τον μυθικό Πρωτέα. (…) η φόρμα είναι (…) ένας μεσάζων που μας επιτρέπει να μεταδίδουμε ο ένας στον άλλον ιδέες, αισθήματα, μια απέραντη ποίηση.”

Το ενδιαφέρον με τα αποσπάσματα αυτά είναι ότι προέρχονται από τη μεταφορά μιας συζήτησης μεταξύ ζωγράφων που γίνεται στα 1612, όπως την “έσωσε” η πένα του Ονορέ ντε Μπαλζάκ στα 1831, στο Άγνωστο Αριστούργημα. Και ναι, μοιάζουν απαράλλαχτα με όσα λέμε και συζητάμε σήμερα μεταξύ μας, τετρακόσια χρόνια μετά…

Ατέρμονη αυτή η κουβέντα που η μοίρα της είναι θαρρείς να πιέζει για συγκλίσεις που δημιουργούν αποκλίνοντες τόπους, διαφεύγοντα νοήματα και ασύμβατες έννοιες. Κι εμείς, ανακαλύπτοντας καθημερινά τον τροχό, ξεχνάμε πως λέμε και ξαναλέμε, επαναλαμβάνοντας με αμείωτη συνέπεια, λέξεις και νοήματα που εκατοντάδες χρόνια πριν τις επαναλάμβαναν άλλοι, επίσης, στα χνάρια μιας πορείας που χάνεται στα βάθη του χρόνου. Και δώσ’ του να μας ξεφεύγει πάντα κάτι από το νόημα ή να μας φαίνεται πως ξεχωρίσαμε, μόλις, κάτι που δεν έχει ειπωθεί ακόμα, αφήνοντας εκ των πραγμάτων τη συζήτηση ανοιχτή για το μέλλον…

Προσεγγίζοντας αυτά τα πράγματα από τη σκοπιά της Φωτογραφίας αντιλαμβάνομαι το σοκ που αντιπροσώπευε για την τέχνη και τους καλλιτέχνες ο μοντερνισμός, όταν προκύπτοντας σαν συνέπεια των κοινωνικών αλλαγών και επαναστάσεων που ανέτρεψαν το Ancien Regime, διατυμπάνιζε πως “η αποστολή της τέχνης δεν είναι να αντιγράφει τη Φύση, αλλά να την εκφράζει”! Η ικανότητα αντιγραφής δεν αφορά στην τέχνη, δεν είναι τέχνη. Η τέχνη, και εν προκειμένω η τέχνη της ζωγραφικής, η τέχνη της εικόνας, όπως το τονίζουν και οι ήρωες του Μπαλζάκ, στο Άγνωστο Αριστούργημα, αναζητά και επιδιώκει άλλα πράγματα: “να μεταδίδουμε ο ένας στον άλλον ιδέες, αισθήματα, μια απέραντη ποίηση”, με αγωγό και μεσάζοντα τη Φόρμα. Και να! Μια σκέψη: σκέφτομαι πως η Φωτογραφία, απαλλάσσοντας οριστικά και αμετάκλητα τις εικόνες από το άγχος της “αντιγραφής” της Φύσης, διαχώρισε την τεχνική δεξιότητα της μιμητικής αντιγραφής της  από το ουσιαστικό ζητούμενο της τέχνης και ανέλαβε να προσδώσει στην έννοια της Φόρμας τον ουσιαστικό της ρόλο όσον αφορά στις εικόνες. Σκοπός της Φόρμας δεν είναι να περιγράψει το φως, ή το χρώμα, ή το βάθος του χώρου. Σκοπός της  είναι να μεταβάλει ή να μετασχηματίσει το φως, το χρώμα, τους όγκους, το βάθος και τους χωρίς τέλος συνδυασμούς τους, σε εκφραστικά μέσα, από τα οποία φανερώνεται το είδος και η μορφή της ζωής όπως τη βιώνουμε, άλλοτε με χαρά και άλλοτε με οδύνη.

Φρονώ πως η ζωγραφική, μέσα από τις παγίδες που της δημιουργεί η ανάγκη της “μίμησης”, ούτε μπορούσε ούτε και μπορεί να προσεγγίσει με αυτήν την καθαρότητα το ζήτημα της Φόρμας, όσο και αν το δηλώνουν με τον πιο σαφή τρόπο οι προβληματισμοί της από τη Αναγέννηση και μετά. Αντιμέτωπη πάντα με την ανάγκη της μίμησης και, κυρίως, δέσμια των συμπαραδηλώσεων που εμπεριέχονται κατ’ ανάγκην στις τεχνικές της μίμησης, χάνεται συχνά μέσα σε αυτήν. Η Φωτογραφία, αφαιρώντας όχι μόνο τους περισπασμούς αλλά και αυτή την ίδια την ανάγκη της μίμησης έφερε την τέχνη των εικόνων απευθείας αντιμέτωπη με την ουσία του ρόλου της Φόρμας. Ο Φωτογράφος δεν χρειάζεται πια να μιμηθεί το φως, τη διαύγεια, το σκοτάδι, τις υφές, τους όγκους και τα παιχνίδια του βάθους ή τις εκφράσεις ενός προσώπου. Επειδή η Φωτογραφία τα αποτυπώνει όλα αυτά με χαρακτηριστική ευκολία τού επιτρέπεται να παραμείνει  απερίσπαστος στο να χειριστεί  τη Φόρμα με αποκλειστικό σκοπό “τις ιδέες, τα συναισθήματα και την απέραντη ποίηση” που κρύβουν και εκδηλώνουν ή υπονοούν τα πράγματα και οι καταστάσεις. Δηλαδή να ασχοληθεί με το ουσιώδες και, φυσικά, το πιο δύσκολο κομμάτι στη τέχνη των εικόνων.¹

Από την άλλη, πρέπει να πούμε κι αυτό: Η ίδια η ζωγραφική, εκ των πραγμάτων, και μετά τη γέννηση της Φωτογραφίας, ξεπέρασε την ανάγκη της μίμησης και κατά μία έννοια, ελευθερώθηκε από αυτήν. Ταυτόχρονα όμως και για τον ίδιο λόγο, έπαψε να είναι η τέχνη της εικόνας του κόσμου των ανθρώπων και των πραγμάτων. Σταδιακά και μέσα από τη θυελλώδη περιδίνηση που προκλήθηκε από την ανάγκη επαναπροσδιορισμού της μέσα από πλήθος μορφών, μανιφέστων και κινημάτων κατέληξε σήμερα να είναι —όταν μεγαλουργεί και εκτός σπανίων εξαιρέσεων—  η τέχνη μιας εικόνας του υποκειμενικού εγώ, ή να χάνεται σε διακοσμητικές και άλλες εφαρμογές του συρμού. Γι’ αυτό και νομίζω πως είναι λάθος να αναζητάμε τη συνάφεια της Φωτογραφίας με τα μεγάλα κινήματα στα οποία ενεπλάκη η Ζωγραφική. Πρόκειται για δυο πορείες αποκλίνουσες με μόνο κοινό στοιχείο τη συγχρονία των εκδηλώσεών τους. Η Φωτογραφία δεν εξελίχθηκε σε κοινή κατεύθυνση με τη Ζωγραφική, όχι γιατί είναι άλλης τάξης τέχνη, αλλά επειδή η Ζωγραφική φτάνοντας στα όρια της μιμητικής διαδικασίας, αδυνατούσε να απελευθερώσει τη Φόρμα για την απόδοση της εικόνας του κόσμου από τα δεσμά αυτής της διαδικασίας. Η Φωτογραφία ήρθε σε απάντηση αυτής της αδυναμίας όχι μόνο καλύπτοντας το κενό αλλά και απελευθερώνοντας εκφραστικές δυνάμεις που δεν θα μπορούσε ποτέ να καλύψει η Ζωγραφική, χωρίς να χάσει την ταυτότητά της ως μιμητική τέχνη. Η μοντέρνα ζωγραφική και ειδικά τα κινήματα της avant garde κινήθηκαν με καταστροφικές διαθέσεις ειδικά εναντίον της έννοιας του ζωγραφικού έργου τέχνης, ενώ την ίδια περίοδο η Φωτογραφία διεκδικούσε για τον εαυτό της τον χαρακτηρισμό του έργου τέχνης  έστω και με τον τρόπο που το έκαναν οι πικτοριαλιστές. Και ενώ η παρουσία της ζωγραφικής άρχισε να υποχωρεί από τον δημόσιο χώρο η παρουσία της Φωτογραφίας σε αυτόν πήρε όλο και περισσότερο τις διαστάσεις κατακλυσμού. Αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία..

Header photo by © Man Ray