William Eugene Smith

του Ερμή Κασάπη

“Never have I found the limits of the photographic potential.
Every horizon, upon being reached, reveals another beckoning in the distance. Always, I am on the threshold.”
– W. Eugene Smith

Μια συνοπτική παρουσίαση

Αυτό που με παρακινεί στην παρουσίαση του William Eugene Smith, όπως είναι το πλήρες όνομά του, είναι τόσο η δύναμη του έργου του όσο και η ιδιαιτερότητα της μορφής του φωτογραφικού δοκιμίου (photo essay) που το χαρακτηρίζει. Στην εισαγωγή του σχετικού λήμματος στην Encyclopedia of World Biography  διαβάζουμε: “W. Eugene Smith (1918-1978), θεωρείται ένας από τους κορυφαίους του σύγχρονου φωτορεπορτάζ. Δημιούργησε μερικές από τις πλέον σπαρακτικές εικόνες πολέμου που έγιναν ποτέ. Τα φωτογραφικά δοκίμια του Σμιθ, καταγράφοντας την κοινωνική αδικία ταρακούνησαν το αμερικανικό κοινό. Οι εικόνες από τις καταστροφικές συνέπειες της δηλητηρίασης από υδράργυρο στην Ιαπωνία ήταν από τις πλέον υποβλητικές εργασίες του.”

Καταρχάς, ο χαρακτηρισμός του Σμιθ  ως φωτορεπόρτερ ανταποκρίνεται μεν στην πραγματικότητα, μπορούμε όμως να πούμε ότι δεν είναι ούτε επαρκής για να περιγράψει το έργο του, ούτε και ανταποκρίνεται ακριβώς σε ότι κατανοούμε σήμερα με αυτόν τον όρο. Η αλήθεια είναι πως το φωτορεπορτάζ, παρέχοντας τη δυνατότητα σε κάποιον να προσεγγίσει και να αναδείξει ζητήματα γενικότερου κοινωνικού ενδιαφέροντος και, επίσης, τη δυνατότητα να βιοποριστεί, τουλάχιστον στην χρυσή περίοδο των φωτογραφικών περιοδικών σαν το LIFE, αποτελούσε σχεδόν μονόδρομο για ένα φωτογράφο σαν τον Eugene Smith. Όμως, οι φωτογραφίες του, δεν αρκούνται απλώς να είναι καλές καταγραφές των συμβάντων που απεικονίζουν. Τις διακρίνει εσωτερική συνοχή ως προς την οπτική με την οποία προσεγγίζει τα θέματά του, αποτυπώνοντας την προσωπική του εμπλοκή σε αυτά που παρατηρεί  και συγκροτώντας μια εντελώς διακριτή και ουσιαστική, από άποψη κοινωνικής δικαιοσύνης, τοποθέτηση. Σε μερικούς ίσως να μην αρέσει το γεγονός πως ο Eugene Smith χρωματίζει καταφανώς με κοινωνικά συμφραζόμενα την απαράμιλλη αισθητική των φωτογραφιών του. Το γεγονός όμως είναι πως ο Smith, τα όποια συμφραζόμενα των φωτογραφιών του δεν τα εξαντλεί σε προπαγανδιστικές υποδείξεις, αλλά τα θέτει προς στοχασμό στους θεατές του. Δεν ξεμπερδεύεις εύκολα με τις φωτογραφίες του.  Θα τις δεις και θα τις ξαναδείς παρακινούμενος από την εσωτερική ανάγκη να δεις και να εμβαθύνεις όχι σε φαινόμενα και συμβάντα που αφορούν άλλους, αλλά στην ίδια σου τη ζωή, στο πλαίσιο και στον τρόπο που τη βιώνεις και την αντιμετωπίζεις.  Ας μη ξεχνάμε πως η περίοδος από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 70, υπήρξε μια περίοδος μεγάλων προσδοκιών για την ανθρωπότητα που κατέληξαν όμως σε εξίσου μεγάλες απογοητεύσεις. Το όραμα ενός κόσμου απαλλαγμένου από τη φρίκη του πολέμου και την κατάρα της φτώχειας και των κοινωνικών ανισοτήτων, ισχυρό και ελπιδοφόρο με τη λήξη του πολέμου, στην αρχή, κατέληξε σε αδιέξοδο που έφερε στην επιφάνεια κοινωνικές αντιθέσεις και συγκρούσεις που η ανθρωπότητα πίστευε πως τις είχε αφήσει πίσω.  Ο Eugene Smith, υπήρξε ένας από τους πιο αυθεντικούς παρατηρητές αλλά και βιωματικούς εκφραστές αυτού το ιστορικού κύκλου. Και αυτό ξεπερνά κατά πολύ τον περιορισμό του έργου του στα στενά περιθώρια μιας επαγγελματικής απασχόλησης με την επικαιρότητα.  Η κοινωνική δικαιοσύνη, η αποκάλυψη της κοινωνικής ανισότητας και αδικίας, η φρίκη για τον παραλογισμό του πολέμου αλλά και της οικονομικής ασυδοσίας ταυτόχρονα με την ανάδειξη τής ανιδιοτέλειας και της κοινωνικής προσφοράς των ανθρώπων, η στοργή απέναντι στους κοινωνικά αδικημένους, είναι η “εμμονή” που διακρίνει το έργο του Eugene Smith. Η εμμονή αυτή είναι που δίνει στη δουλειά του συμπαγή ενότητα περιεχομένου, είτε φωτογραφίζει την καθημερινή ζωή ενός αγροτικού γιατρού στις μεσοδυτικές πολιτείες, είτε τις συνθήκες ζωής σε ένα χωριό της Ισπανίας του Φράνκο είτε, τέλος, κάνει βουτιά στην καλλιτεχνική ζωή της Νέας Υόρκης και τον προβληματισμό της. Αυτή, σε συνδυασμό με την υψηλή αισθητική των φωτογραφιών του, ανυψώνει και καταξιώνει το έργο του και το κάνει να αναγνωρίζεται από όλους πως συμπυκνώνει το πνεύμα της ανθρωπότητας, όπως αναδύθηκε από τη φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά, θα συμπλήρωνα, και όπως κατάντησε λίγο πριν ξεσπάσουν τα κοινωνικά κινήματα τέλη του 60 αρχές του 70.

Το φωτογραφικό δοκίμιο (photo essay)

Ο Eugene Smith θεωρείται πατέρας του φωτογραφικού δοκιμίου. Όπως και για τον Walker Evans ή την Dorothea Lange έτσι και για τον Smith, η πραγματικότητα ήταν γένους “κοινωνικού” και “ανθρωπίνων σχέσεων”. Την φωτογραφίζεις όχι γιατί είναι ωραία ή άσκημη ή γιατί κάποιος ενδιαφέρεται για αυτήν, ούτε γιατί σε απασχολεί να της προσδώσεις ενδιαφέρον. Τη φωτογραφίζεις γιατί έχεις σχέση με αυτήν, άμεση και προσωπική, επειδή σε αφορά. Οι φωτογραφίες του Smith ξετυλίγουν το πολύπλευρο αυτής της σχέσης καταλήγοντας, τέλος, στη σύνθεση μιας συνολικής εικόνας, πάνω στην οποία καλείται σε διάλογο ο θεατής. Αυτή η μέθοδος, η τόσο συγγενής με το είδος του γραπτού δοκιμίου, χάρισε στα έργα του τον τίτλο των “φωτογραφικών δοκιμίων” (photo essays).

Tο να βλέπεις φωτογραφίες του Eugene Smith, αποσπασμένες από τα “δοκίμια” στα οποία ανήκουν, σου επιτρέπει μεν να πάρεις μία γεύση για την αξία του φωτογράφου, αλλά θα σου διαφύγει η αξία και η βαρύτητα του έργου του. Αυτήν μπορεί να την εκτιμήσεις αλλά και να την απολαύσεις, βλέποντας την κάθε μια φωτογραφία μέσα στο σύνολο που ανήκει. Προσπάθησα, όπου μπορούσα να έχω σχετική πρόσβαση σε μερικές από τις πιο σημαντικές του δουλειές, να συγκεντρώσω τις φωτογραφίες κάθε θέματος χωριστά, ώστε να υπάρχει μια όσο γίνεται καλύτερη γνωριμία με τον σπουδαίο αυτόν φωτογράφο, καλλιτέχνη και διανοούμενο. Θα βρείτε τις συλλογές και τα (όσα μπόρεσα να μαζέψω) σχετικά λινκ στο τέλος που παρουσιάζω μια συνοπτική εργογραφία του..

Δυο λόγια ακόμα για τη ζωή του…

Για τον Σμιθ, βιογραφία και εργογραφία σχεδόν ταυτίζονται. Λεπτομέρειες σχετικά με τη ζωή του, πέρα από το λινκ που έχω παραθέσει στην αρχή, μπορείτε να δείτε σε άλλη μια ενδιαφέρουσα έρευνα με πληροφορίες που συνδέουν τη ζωή με το έργο του, εδώ. Επίσης υπάρχει εξαιρετικά ενδιαφέρον υλικό, στο πόρταλ του Jazz Loft Project (έχει και σελίδα στο Facebook), που οδηγεί σε μια σειρά από πληροφορίες, συνεντεύξεις, ηχητικά ντοκουμέντα και βίντεο. Στη σελίδα του Ερικ Κιμ στο τέλος του λινκ υπάρχει μια σειρά από 9 δραματοποιημένα ντοκιμαντέρ πάνω στη ζωή και το έργο του Eugene Smith και άλλα ενδιαφέροντα λινκ. Κέφι να έχετε… Εδώ θα πω μόνον μερικά στοιχεία, ανεκδοτολογικού χαρακτήρα, από τη ζωή του:

Η αυτοκτονία του πατέρα του στην περίοδο του Depression Era, υπήρξε καθοριστική τόσο στην επιλογή του επαγγέλματος όσο και για τα στάνταρντ της υπόλοιπης ζωής του. Ο τοπικός τύπος στη Γουιτσίτα του Κάνσας, όπου γεννήθηκε, παρουσίασε την αυτοκτονία του πατέρα, με τρόπο μάλλον ανακριβή και δυσάρεστο, γεγονός που εξόργισε τον 15χρονο Eugene και τον οδήγησε στην απόφαση να ασκήσει δημοσιογραφικό επάγγελμα, υπηρετώντας την πιο αυστηρή δεοντολογία. Μια υπόσχεση που φαίνεται πως την τήρησε μέχρι το θάνατό του.

Ο Eugene Smith ήταν ιδιαίτερα πεισματάρης και ξεροκέφαλος σε ότι αφορά στις επιλογές και τον τρόπο δουλειάς του. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός πως όταν προσλήφθηκε για πρώτη φορά στο Newsweek, σε ηλικία κοντά 19-20 χρονών, αρνήθηκε πεισματικά να χρησιμοποιήσει τις (επαγγελματικές) μηχανές μεσαίου φορμά, όπως απαιτούσε το περιοδικό, και επέμενε στις “μινιατούρες” των 35 mm. Για το λόγο αυτό και παραιτήθηκε, σχεδόν αμέσως.

Σε ηλικία 27 χρόνων παραλίγο να σκοτωθεί από βόμβα όλμου στην μάχη της Οκινάβα (1945). Σώθηκε πολύ βαριά τραυματισμένος και έμεινε σε νοσοκομείο επί δύο χρόνια. Συνήλθε για πρώτη φορά στα 1947 και η σχέση του με τη φωτογραφία ήταν αμφίβολη. Μπόρεσε όμως να σηκωθεί και να φωτογραφήσει, στον κήπο του νοσοκομείου, τα δυο του παιδιά που τον είχαν επισκεφτεί και η φωτογραφία του αυτή, σαν εξώφυλλο του Life με τίτλο The Walk to Paradise Garden, έγινε σύμβολο των επιθυμιών μιας ανθρωπότητας, που έμοιαζε να βγαίνει από το σκοτάδι του πολέμου σε ένα πιο φωτεινό μέλλον…

Μετά την ανάρρωση του, η κατανάλωση ναρκωτικών και το αλκοόλ, εν πολλοίς γα να αντιμετωπίσει τους πόνους από τα τραύματά του, από τα οποία δεν συνήλθε ποτέ, έγινε τρόπος ζωής για αυτόν.

Από το 1957 ως το 1965 μετακομίζει σε ένα loft στο Μανχάταν όπου ζει, φωτογραφίζει και ηχογραφεί πολλές από τις πιο ενδιαφέρουσες προσωπικότητες της καλλιτεχνικής ζωής στη Νέα Υόρκη. Ζωγράφοι, καλλιτέχνες του θεάτρου και του σινεμά, κυρίως μουσικοί της τζαζ και συγγραφείς μαζεύονται κάθε βράδυ ως τα ξημερώματα στο 821 της 6ης Λεωφόρου. Το υλικό που αφήνει στο loft ο Eugene Smith, αποκαλύπτεται μετά τον θάνατό του και ανέρχεται σε περίπου 4.000 ώρες ηχογράφησης σε 1.740 μπομπίνες, και σχεδόν 40.000 φωτογραφίες. Το υλικό αυτό βρίσκεται στο Center for Creative Photography (CCP) τμήμα του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, μαζί με το έργο άλλων μεγάλων Αμερικανών φωτογράφων, όπως ο Ansel Adams, ο Garry Winogrand κ.ά. Από τη μέχρι τώρα αποδελτίωσή του έχει ήδη εκδοθεί ένα βιβλίο με τίτλο (τι άλλο;) The Jazz Loft Project. ενώ έχει γυριστεί (2014) και ένα ντοκιμαντέρ με τη συμμετοχή πολλών από τους επιζώντες πρωταγωνιστές αυτών των φοβερών συνευρέσεων. Το υλικό του λοφτ, αποτελεί μεγάλης αξίας ιστορικό υλικό για την πολιτιστική ζωή των ΗΠΑ.

Το έργο του σχετικά με τη δηλητηρίαση του πληθυσμού ενός ολόκληρου χωριού από τα λύματα υδραργύρου μιας βιομηχανίας στην Ιαπωνία, το Minamata, αποτελεί το πρώτο παγκοσμίως βιβλίο οικολογικού περιεχομένου που χρησιμοποιήθηκε για την τεκμηρίωση της καταστροφής και για την αποζημίωση των θυμάτων. Ανάμεσα σε αυτές τις φωτογραφίες είναι και αυτή της Tomoko Uemura in Her Bath, αποκαλούμενη και Πιετά του 20ού αιώνα. Με απόφαση της γυναίκας τού Smith, της Aileen, η φωτογραφία αυτή σταμάτησε να τυπώνεται από το 2006.

Nurse Mid­wife, 1951,