Χάνοντας το νήμα του μεταμοντέρνου…

Από όσο γνωρίζω θα ήταν παραπάνω από αληθινό αν λέγαμε ότι για την ελληνική Φωτογραφία η εποχή του μεταμοντέρνου δεν έγινε αντιληπτή ούτε και κατανοήθηκε ουσιαστικά. Ο διάλογος μεταξύ των ελλήνων φωτογράφων κρατήθηκε επίμονα και για διάφορους λόγους, μακριά από τον προβληματισμό και τις αναζητήσεις αυτής της περιόδου με αποτέλεσμα να έχουμε χάσει κάπως το νήμα. Βλέπετε, ο προβληματισμός, οι ιδέες, οι μορφές των σχέσεων μέσα στις κοινωνίες και οι μεταλλαγές του περιβάλλοντος δεν παύουν να συμβαίνουν, να διαμορφώνονται και να εξελίσσονται επειδή τα μέλη μιας κοινότητας στρουθοκαμηλίζουν. Μη συμβαδίζοντας χάνουμε τη δυνατότητα να αντιλαμβανόμαστε και να κατανοούμε τον κόσμο και φυσικά τη ταυτότητά μας, στο δεδομένο παρόν που ζούμε. Βέβαια, πάντα μας μένει η φαντασία και η εγγενής σε κάθε άνθρωπο δημιουργικότητα αλλά η άγνοια και κυρίως η άρνηση κατανόησης του τι συνιστά το ιστορικό παρόν που βιώνουμε, ειδικά στην τέχνη, μας οδηγεί να ομφαλοσκοπούμε, ανακαλύπτοντας, συνήθως,  ξανά και ξανά τον τροχό. Υπάρχουν ακόμα φωτογράφοι γύρω μας που μιλάνε για φωτογραφία-ντοκουμέντο όταν, εδώ και δεκαετίες, η έννοια αυτή έχει αποδομηθεί και σχετικοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό που πλέον θεωρείται ύποπτη απάτης. Και όχι μόνο. Έννοιες και νοήματα που χαρακτηρίζουν την περίοδο του Διαφωτισμού και του μοντερνισμού, έχουν από δεκαετίες μπει στο στόχαστρο της κριτικής αναθεώρησης, της αμφισβήτησης και της ανατροπής τους.

Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την κρίση των εννοιών, των αξιών, των παραστάσεων και της έκφρασης. Πρόκειται για γενικευμένη κρίση του πολιτισμού που η ανάγκη της θεραπείας της γέννησε νέους επιστημονικούς κλάδους, νέες φιλοσοφικές προσεγγίσεις, νέες εκφραστικές ανάγκες: Σημειολογία, Κοινωνιολογία, Ψηφιακή επανάσταση. Μετα-αποικιοκρατικές και μετα-σοβιετικές ιστορικές αντιλήψεις. Δομισμός, μεταδομισμός στη φιλοσοφία. Αναγέννηση της φαινομενολογίας και της ψυχολογίας. Ανάδειξη των έμφυλων αντιθέσεων, νεο- φεμινισμός. Τα κινήματα των νέων, των κοινωνικών μειονοτήτων και των δικαιωμάτων. Οι διαρκείς περιφερειακοί πόλεμοι με τη μορφή αστυνομικών παρεμβάσεων ανά τον πλανήτη. Οι μαζικές μεταναστεύσεις και η προσφυγοποίηση ολόκληρων πληθυσμών. Όλα φαινόμενα που εμφανίζονται ή ξεσπούν στα τελευταία τριάντα χρόνια του 20ού αιώνα και συνεχίζουν ως τις μέρες μας, προκαλώντας δραματικές αλλαγές στις μορφές κυριαρχίας  και στις αντιλήψεις για τις σχέσεις τόσο μεταξύ μας όσο και με τον πλανήτη που κατοικούμε.

Αυτός είναι ο μεταμοντέρνος και παγκοσμιοποιημένος κόσμος που ζούμε, κύριο  ζητούμενο του οποίου είναι η ανάγκη για κατεπείγουσα αντίδραση και ανάδραση στην τυφλή πορεία της ανθρωπότητας, που  φαίνεται να κινείται με δαιμονιώδη ταχύτητα πάνω στις ράγες ενός όλο και πιο παράλογου “ορθολογισμού”. Εκείνου του ορθολογισμού που οι φορείς του Διαφωτισμού, τον 18ο αιώνα, είχαν περιγράψει και ευαγγελιστεί σαν σωτηρία από κάθε κακό και που ο ίδιος σήμερα τείνει να μετασχηματίσει την εικόνα του πλανήτη σε εφιάλτη. Ενός ορθολογισμού κατά βάση κυριαρχικού, που αντιδρά σε αυτή την “κατεπείγουσα ανάγκη ανάδρασης” έναντι των συνεπειών που επιφέρει. Επιτείνει την εκμετάλλευση των πόρων του πλανήτη και την καταλήστευση του πλούτου των εθνών· δημιουργεί νέες αποικίες χρέους· εξωθεί σε εκτραχηλισμό τις διεθνείς σχέσεις, όπου αρκούδες, αετοί και δράκοι απειλούν αλλήλους και όλο τον πλανήτη με καταστροφή· εγείρει τη μισαλλοδοξία και τον εθνικιστικό φανατισμό και, τέλος, φέρνει το τέρας του φασισμού ξανά στο προσκήνιο. Από όπου και να το δει κανείς βλέπει το αδιέξοδο ενός παραλογισμού που μόνο η απονομιμοποίηση του πολιτισμού που τον γεννά μπορεί να ανοίξει μια χαραμάδα αποφυγής και διαφυγής από αυτόν.

Σε αυτόν τον κόσμο, η τέχνη, με δεδομένη την ανάγκη της “κατεπείγουσας ανάδρασης”, επιχείρησε και επιχειρεί να εκφράσει το zeit geist. Στο πνεύμα του μεταμοντέρνου αναστοχασμού εκδηλώθηκαν προσπάθειες να εκφραστούν όλα τα ζητήματα που έχουν ανακύψει στη σφαίρα του πολιτισμού και της καλλιτεχνικής έκφρασης επιχειρώντας να υπερβούν το πνεύμα του “όλα έχουν ειπωθεί” και του “ζούμε το τέλος της ιστορίας”. Από την pop art ως την Αμπράμοβιτς το στίγμα όλων των προσπαθειών της σύγχρονης τέχνης βρίσκεται στην αναζήτηση και, κυρίως, στην έκφραση ενός άλλου κώδικα πολιτισμού από αυτόν που μας κληροδότησε ο μηχανιστικός κατά βάση ορθολογισμός του Διαφωτισμού.  Προφανώς και δεν τίθεται ζήτημα απόρριψης του συνόλου των αξιών που ανέδειξε ο Διαφωτισμός.  Χρειάζεται, όμως, να επανεκτιμηθούν υπό το φως της πραγματικότητας που ζούμε. Και ως προς αυτή την επανεκτίμηση κρίνεται η συμμετοχή κάθε καλλιτέχνη και του έργου του.

Με το σημείωμα αυτό προφανώς και είναι αδύνατον να εξαντλήσω το θέμα του μεταμοντερνισμού. Επιχειρώ να επισημάνω απλώς πως είναι ανοησία να μην εμβαθύνουμε και να μη συμμετέχουμε συνειδητά σε όλη αυτή την προσπάθεια που, εντέλει, αφορά άμεσα στην αναζήτηση της ταυτότητας του έργου και των αναγκών της έκφρασης του καθενός μας. Κρίμα να μην αναλογιζόμαστε το τι μπορούμε να κερδίσουμε αλλά και το πόσο μπορούμε να συμβάλλουμε σ’ αυτόν τον προβληματισμό ο οποίος παρότι ξεκίνησε εδώ και 50 χρόνια περίπου παραμένει ανοιχτός και διαμορφώνεται, κυριολεκτικά, σε καθημερινή και παγκόσμια βάση.

 Παρακάτω παραθέτω ένα μικρό βοήθημα, απολύτως ενδεικτικό, για να ξεκινήσει κανείς μια περισσότερο ουσιαστική προσέγγιση στην έννοια του μεταμοντέρνου: 

• Fredric Jameson, “Το Μεταμοντέρνο ή η πολιτιστική λογική του ύστερου καπιταλισμού“
• Το “Τέχνη και παγκοσμιοποίηση, Από το μεταμοντέρνο σημείο στη βιοπολιτική αρένα”, της Άντζελας Δημητρακάκη (ένα απόσπασμα από την εισαγωγή του, εδώ)
• Δύο άρθρα της Πηνελόπης Πετσίνη στο Aldebaran σχετικά με τις  Μεταμοντέρνες έννοιες στη σύγχρονη ελληνική φωτογραφία και τις Στρατηγικές οικειοποίησης και μοντερνιστικές ορθοδοξίες.
• Το “Εικόνα-Μουσική-Κείμενο” του Roland Barthes
• Το “Ο καλλιτέχνης ως ιστορικό υποκείμενο από τον 19ο ως τον 21ο αιώνα”του Νίκου Δασκαλοθανάση
• Το “Η πρόσληψη των μετανεωτερικών ιδεών στην Ελλάδα” πρακτικά ενός συνεδρίου που αφορούν μεν στη Λογοτεχνία αλλά και στην τέχνη γενικότερα.

Η φωτογραφία της   © Cindy Sherman, εκτός από φόρος τιμής σε μια κορυφαία μορφή του μεταμοντερνισμού στη Φωτογραφία, επιλέχτηκε κυρίως σαν κίνητρο για να αναζητήσει κανείς το έργο των φωτογράφων που εξέφρασαν τον προβληματισμό του μεταμοντερνισμού και καθόρισαν λίγο πολύ τις εξελίξεις στη τέχνη της φωτογραφίας από τη δεκαετία του ‘60  μέχρι σήμερα. Πέρα από προσωπικές προτιμήσεις, έχει σημασία να αναζητήσει  κανείς και να δει σε μια συνέχεια τη συνειδητή απόπειρα να εκφραστεί ο κώδικας μιας διαφορετικής πολιτισμικής αντίληψης που, άλλοτε επιθετικά άλλοτε ειρωνικά ή στοχαστικά αλλά πάντα κριτικά και ανατρεπτικά αντιμετωπίζει τα στερεότυπα ενός πολιτισμού που κυριαρχεί μεν ακόμα αλλά καθημερινά πείθει όλο και λιγότερο για την αναγκαιότητα της διατήρησής του.

Photo © Cindy Sherman,