Τα όρια και οι δυνατότητες της Φωτογραφίας δεν τελειώνουν ποτέ. Υπάρχει κάτι το μαγικό σε αυτήν καθώς μας φανερώνει πως τα πράγματα και ο συνδυασμός τους εντός του γίγνεσθαι, δίνουν μορφή —μέσα από εικόνες—  σε άπειρες έννοιες και νοήματα. Αυτή η πολυσημία των πραγμάτων είναι το αποτέλεσμα των σχέσεων που αποκτά κάθε πράγμα¹ με το περιβάλλον του και, φυσικά, με τον παρατηρητή του. Και το ωραίο είναι πως η σχέση αυτή δεν παραμένει αναλλοίωτη ούτε είναι ενιαία για όλους. Αρκεί μια αλλαγή στη σύνθεσή τους ή στη θέση και την υποκειμενική διάθεση του παρατηρητή και αμέσως η εικόνα τους αποδίδει ένα άλλο νόημα, αποκτά μια διαφορετική σημασία. Αυτή η μεταβλητότητα είναι που λειτουργεί σαν μήτρα δημιουργίας εικόνων, οι οποίες έχουν νόημα και σημασία και χάρη σε αυτή την μεταβλητότητα βρισκόμαστε πάντα μπροστά σε ένα κατώφλι προς το άγνωστο² την ίδια στιγμή που νομίζουμε ότι έχουμε ολοκληρώσει μια πορεία συνειδητοποίησης και γνώσης. Είναι απαραίτητο να έχει κανείς αυτές τις σκέψεις σαν υπόβαθρο όταν προσεγγίζει τη λειτουργία της Σύνθεσης στη φωτογραφική εικόνα, γιατί ουσιαστικά αυτά τα ζητήματα είναι που καλείται να κατανοήσει ώστε να χρησιμοποιήσει τη Σύνθεση όχι για την τακτοποίηση πραγμάτων αλλά σαν μέσον προσωπικής έκφρασης και δημιουργίας.

Καταρχάς να ξεκαθαρίσουμε πως η Σύνθεση σαν λειτουργία, συγκροτεί την απόδοση του περιεχομένου και διαμορφώνει την αισθητική μιας εικόνας. Η αντίληψη της σύνθεσης, που φέρει ο καθένας, είναι εντελώς προσωπική και ιδιαίτερη. Συνδέεται με τον τρόπο που θεωρεί τον κόσμο, τα πράγματα, τις σχέσεις που έχουν αυτά μεταξύ τους και, κυρίως, τη σχέση που έχουν αυτά με τον ίδιον. Για αυτόν το λόγο και η Σύνθεση δεν μπορεί να αποτελέσει μάθημα κανόνων γενικής ισχύος. Ακόμα και τα περιώνυμα “μαθήματα σύνθεσης” που βασίζονται στη μίμηση τεχνικών σύνθεσης καταξιωμένων φωτογράφων, μπορεί να δίνουν μια ιδέα για το πώς επιδρά η Σύνθεση στη δημιουργία μιας εικόνας αλλά ας μη ξεχνάμε πως η πιο σοφή συμβουλή που δίνεται γι’ αυτά τα “μαθήματα” είναι να ξεχαστούν και να ξεπεραστεί η επιρροή τους όσο γίνεται πιο γρήγορα.

Η Σύνθεση λειτουργεί εκτιμώντας αξίες αισθητικής και νοήματος. Αυτό σημαίνει ότι κάποιος πρέπει να είναι σε θέση να αξιολογήσει τα προς σύνθεση στοιχεία, κατανοώντας τις σχέσεις που συγκροτούν μεταξύ τους, αντιλαμβανόμενος την αισθητική βαρύτητα που διαθέτουν μέσα στο κάδρο και εκτιμώντας τις σημαίνουσες έννοιες που δημιουργούνται. Η δυνατότητα αυτή, προφανώς, συνδέεται άμεσα με την κουλτούρα και την προσωπικότητα του καθενός, χρωματίζεται από την υποκειμενικότητα του και εκφράζεται με τον ιδιαίτερο τρόπο που τον χαρακτηρίζει. Και βέβαια, αντανακλά το ταμπεραμέντο καθώς και την καλλιτεχνική και αισθητική του συγκρότηση. Να γιατί, λοιπόν, στη λειτουργία της Σύνθεσης ο καθένας προσέρχεται με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα και τη συνείδηση που διαθέτει και είναι ζωτικό, κατά τον κύκλο της μαθητείας, αυτή η διαφορετικότητα να τονιστεί, να αναγνωριστεί και να ενισχυθεί προκειμένου κάποια στιγμή, μετά το πέρας αυτού του κύκλου, να αποδώσει καρπούς στην προσωπική έκφραση και δημιουργία.

Η ιδιαίτερη προσωπικότητα του φωτογράφου είναι η δύναμη που τον κατευθύνει ώστε να διαμορφώσει ένα  προσωπικό κριτήριο ιεράρχησης για τη διευθέτηση των σχέσεων τις οποίες απαιτεί να έχουν τα πράγματα μέσα στα κάδρα του. Καλά διαβάσατε: απαιτεί! Ξέρετε, ακόμα και στην περιβόητη “φωτογραφία δρόμου”, ο φωτογράφος προσέρχεται έχοντας ήδη κατά νου τι σκοπεύει να κάνει χωρίς να αφήνει και πολλά στην τύχη. Ούτε αποφασίζει την τελευταία στιγμή, “ακαριαία” όπως μας αρέσει να λέμε, πώς θα χειριστεί αυτό που βλέπει: χρησιμοποιεί σταθερό φακό, έχει κάνει προεστίαση ή χρησιμοποιεί μηχανή με αστραπιαίο auto focus, στήνεται σε μέρη που συμβαίνει αυτό που αναζητά, επιλέγει ορισμένη ώρα και φως και όλα αυτά τα προσαρμόζει στα φυσικά του χαρακτηριστικά και στις δεξιότητες που έχει αποκτήσει από την πείρα. Ο καλός φωτογράφος βγαίνει στο δρόμο, εξοπλισμένος  με ένα ξεκάθαρο κριτήριο για τις επιλογές και τις λήψεις που επιδιώκει ακόμα και όταν αυτό που επιδιώκει είναι να “ξαφνιαστεί”.

Επιμένοντας λίγο παραπάνω να πούμε ακόμα πως αυτό το κριτήριο ιεράρχησης είναι που θα μας υποδείξει, για παράδειγμα, αν πρέπει σταθούμε κοντά ή μακριά στο “θέμα” ή πόσο ανοιχτό ή κλειστό θα είναι ένα κάδρο ׄ  θα μας καθοδηγήσει σε ποιο σημείο και με ποιον τρόπο θα τοποθετήσουμε τα στοιχεία του κάδρου ώστε η σχέση τους να αποκτήσει νοηματική βαρύτητα αλλά και αισθητική αξία ׄ  και παραπέρα, θα μας υποδείξει αν κάτι πρέπει να έρθει μπροστά ή να πάει πίσω ׄ  θα ορίσει την οπτική γωνία λήψης και πώς θα χειριστούμε τα κενά ή το φως, τη σκιά και το χρώμα ή αν θα εντείνουμε ή θα μετριάσουμε το κοντράστ και το βάθος πεδίου κ.ο.κ.. Εν κατακλείδι, η λειτουργία της Σύνθεσης εξαρτάται από το κατά πόσο ο φωτογράφος μπορεί να διαμορφώσει ένα ξεκάθαρο και προσωπικό κριτήριο ιεράρχησης και εν συνεχεία να το εφαρμόσει με συνέπεια αξιολογώντας τα πάντα μέσα στο κάδρο του με βάση αυτό.

Έ, αυτό δεν μαθαίνεται παιδιά στις σχολές φωτογραφίας. Δεν είναι δυνατόν. Το μόνο πράγμα που μπορεί να μάθει κανείς γι’ αυτό είναι ότι πρέπει να το κάνει και πως το υλικό για να το κάνει θα πρέπει να το αναζητήσει στον εαυτό του. Αυτό είναι που δεν μπορεί να περιληφθεί σε συνταγές και σενάρια. Δεν είναι θέμα πλέγματος των τριών, ή των εννιά ή της χρυσής τομής κι εγώ δεν ξέρω ποιας άλλης ρετσέτας. Δεν τακτοποιούμε τα πράγματα σε μια σειρά χωρίς εκτίμηση της σχέσης τους με τα άλλα, χωρίς αξιολόγηση του νοηματικού βάρους και της αισθητικής αξίας τους. Αν αναρωτιέστε γιατί αποτυγχάνουν οι φωτογραφίες μας ενώ τηρούμε με ευλάβεια των “κανόνα (μην πω τώρα) των τριών”, η απάντηση είναι απλή: χωρίς κριτήριο αξιολόγησης τίποτα δεν μπορεί να σταθεί μέσα στο κάδρο σωστά.  Και η κατάκτηση αυτής της δυνατότητας ξεκινάει από τα παιδικά μας χρόνια εμπεριέχοντας εκτός από τις φυσικές μας δεξιότητες, όλες τις εμπειρίες και τη συγκρότηση μιας ζωής, τα κόμπλεξ κατωτερότητας ή υπεροχής που κουβαλάει ο καθένας και την όποια καλλιτεχνική παιδεία διαθέτουμε. Φυσικά δεν αποκλείεται η εκδήλωση αυτής της δυνατότητας σε νεαρή ηλικία, ως ένδειξη ισχυρού ταλέντου αλλά για όλους τους υπόλοιπους η κατεύθυνση βρίσκεται στην ατομική συγκρότηση, στη δοκιμή και στο λάθος, στην επιμονή για προσωπικές λύσεις και στην απόρριψη του πειρασμού της μίμησης. Ας πούμε και αυτό: στην τέχνη είναι σημαντικό να έχεις κάτι να πεις αλλά αυτό δεν φτάνει. Από την ώρα που θα ξεκινήσεις να το πεις, αυτό που μετράει είναι το πώς θα το πεις και ο τρόπος που θα το παρουσιάσεις. Και εδώ είναι που παίζει τον ρόλο της η Σύνθεση, χάρη στην οποία το περιεχόμενο και η φόρμα συνυφαίνονται στη μορφή μιας εικόνας και, εντέλει, ενός  έργου.

Για τον φωτογράφο που ενδιαφέρεται για την τέχνη, η Σύνθεση είναι το πεδίο της ιδιαίτερης συνεισφοράς του στην ποιητική της Φωτογραφίας καθώς και το πεδίο όπου κρίνεται το είδος και η ποιότητα αυτής της συνεισφοράς. Παρουσιάζεται με την ιδιαιτερότητα αλλά και την ωριμότητα της ματιάς του πάνω στον κόσμο, στα πράγματα και στις σχέσεις τους και του επιτρέπει να εκδηλώσει —ενώ ταυτόχρονα καθοδηγεί— το εκφραστικό ταλέντο που διαθέτει. Η Σύνθεση είναι το ιδιαίτερο εκείνο στοιχείο που κάνει ορατή τη διαφορά ανάμεσα στη δουλειά ενός φωτογράφου από αυτή των άλλων, ακόμα και όταν θεματικά και φορμαλιστικά κινούνται σε κοινό έδαφος. Με άλλον τρόπο συνθέτει ο Frank, με άλλον ο Kertesz και με άλλον ο Klein ή ο Bresson, για να αναφέρω γνωστές περιπτώσεις. Προσωπικό ύφος και πρωτοτυπία έκφρασης στη Φωτογραφία είναι συνυφασμένα με τη συνθετική ικανότητα η οποία κατευθύνει και αξιοποιεί τις επιλογές της φόρμας συγκροτώντας την ιδιαίτερη αισθητική ενός φωτογράφου και την ιδιαιτερότητα του έργου του. Δύσκολα πράγματα, αλλά ωραία…

Header Photo: © Eva Mahn