Εξ όσων έχω αντιληφθεί μέχρι τώρα, το μόνο αδιαμφισβήτητο στη σχέση της Φωτογραφίας με την πραγματικότητα είναι πως η τελευταία παρέχει στον φωτογράφο υλικά και μέσα προκειμένου να εκφραστεί. Τα πράγματα και τα συμβάντα γύρω μας παρέχουν βέβαια το υλικό για τις παραστάσεις των φωτογραφικών εικόνων όμως η ιδιαιτερότητά αυτών των εικόνων δεν βρίσκεται στο ότι αποτυπώνουν κατά πλήρη αναλογία την πραγματικότητα όσο στο γεγονός πως αποτυπώνουν τις επιλογές που κάνει ο φωτογράφος εκφράζοντας την αντίληψη που έχει ή που αποκτά για τα πράγματα και τον κόσμο. Έτσι, οι επιλογές για την αποτύπωση των πραγμάτων ή των φαινομένων, όπως φερ’ ειπείν είναι το καδράρισμα και η η σύνθεση είναι κατά βάση προσωπικές επιλογές έκφρασης. Το φως, από την άλλη, που συχνά αναφέρεται ως το εκφραστικό μέσον της Φωτογραφίας μάλλον πρέπει να το αντιλαμβανόμαστε ως καταλύτη, ο οποίος αποκαλύπτει τις οπτικές ιδιότητες των πραγμάτων και μας επιτρέπει, μέσω της φωτογραφικής συσκευής, τη διαχείρισή τους για το σχηματισμό και τη λήψη φωτογραφικών εικόνων, κατά το δοκούν.

Οι οπτικές ιδιότητες των πραγμάτων καθώς αποκαλύπτονται με την επίδραση του φωτός παρέχουν στο φωτογράφο εκφραστικές δυνατότητες προκειμένου αυτός να εκφραστεί με την ποικιλία και την πολυσημία ενός οπτικού κώδικα. Ο κώδικας αυτός βασίζεται και λειτουργεί πάνω στο έδαφος της πολιτισμικής κοινότητας η οποία μας συνέχει σε ιστορικά διαμορφωμένες κοινωνίες και, άρα, μέσα σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί να γίνει αντιληπτός και κατανοητός. Πρόκειται δηλαδή για έναν οπτικό κώδικα, που όπως και η γλώσσα του σώματος, δεν είναι μία “γλώσσα” με όλη τη σημασία της έννοιας, μπορεί όμως να αποδώσει, να εκφράσει και κυρίως να αποτυπώσει σε μια εικόνα, μια ορισμένη εμπειρία από τη σχέση μας με το φυσικό και κοινωνικό μας περιβάλλον. Μια εμπειρία καθαρά βιωματική και, συνάμα, αισθητική από την οποία υπαγορεύονται προσωπικές αντιλήψεις και συμπεριφορές καθώς συγκροτεί για τον καθένα μας τη γνώση μιας αλήθειας ενσώματης και πνευματικής ταυτοχρόνως. Ουσιαστικά μιλώντας για τέχνη των φωτογραφικών εικόνων, μιλάμε για την τέχνη της σύλληψης, της διαχείρισης και της απόδοσης των προκειμένων ¹ μιας παράστασης , όπως αυτές εμπεριέχονται στις οπτικές ιδιότητες των πραγμάτων αλλά και στις συνθήκες μέσα στις οποίες αυτές γίνονται αντιληπτές από τον φωτογράφο καθώς αποζητά τρόπους να εκφράσει την αισθητική εμπειρία που στάθηκε αφορμή για τον σχηματισμό ή τη λήψη μιας εικόνας.

Τα πράγματα κάτω από το φως φανερώνουν το σχήμα, τον όγκο, την υφή, τις αποχρώσεις και τη φωτεινότητα τους και μέσα από αυτά αποκτούμε την εμπειρία τόσο της παρουσίας τους όσο και της αίσθησης που μας προκαλούν ενώ, στη βάση όλων αυτών, δίνουμε μορφή στη σχέση μας μαζί τους. Είναι αλήθεια ότι η αισθητική και η βιωματική εμπειρία των πραγμάτων και των φαινομένων εγείρεται συχνά με απρόσμενο και συμπτωματικό τρόπο καθώς επίσης, πως η περιγραφή και η επίδραση αυτού του είδους των εμπειριών παραμένει απροσδιόριστη καθώς σχηματίζεται σε συνδυασμό με τις συνθήκες αλλά και την υποκειμενική μας κατάσταση σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Όμως σε αυτό οφείλεται εν πολλοίς η ιστορικότητα των φαινομένων και, κυρίως, η υποκειμενικότητα με την οποία γίνεται αντιληπτός ο κόσμος και το γίγνεσθαι από τον καθένα μας. Και  εξαιτίας της ιστορικότητας και της υποκειμενικότητας αυτής, η μορφή της σχέσης μας με τα πράγματα και τα φαινόμενα αλλάζει και μεταβάλλεται, ενόσω η αντίληψή μας γι’ αυτά εμπλουτίζεται, διαφοροποιείται και εξελίσσεται.

Η γνωστή και διαδεδομένη αντίληψη πως μια φωτογραφική εικόνα είναι έτσι κι αλλιώς καταγραφή του κόσμου και του γίγνεσθαι, είναι σωστή. Αλλά, όπως είδαμε και πιο πάνω, η καταγραφή αυτή γίνεται προκειμένου να εκφραστεί ο φωτογράφος. Οπότε, σαν πράξη δεν αφορά και δεν αποσκοπεί στα πράγματα. Αντίθετα αποσκοπεί στη συλλογή και στη διαχείριση των εκφραστικών στοιχείων που παρέχουν οι οπτικές ιδιότητες των πραγμάτων, προκειμένου να αποδώσουμε σε μια εικόνα, ένα ορισμένο αισθητικό περιεχόμενο. Κατ’ αυτή την έννοια γίνεται προφανές πως η Φωτογραφία, ακόμα και όταν μιλάμε για τέχνη, είναι αδύνατον να αποσυνδεθεί από την πραγματικότητα. Όχι μόνο γιατί θα στερηθεί το αντικείμενο των παραστάσεων των φωτογραφικών εικόνων, αλλά κυρίως διότι χωρίς τη διαχείριση των οπτικών ιδιοτήτων των πραγμάτων, τη σύλληψη και την οργάνωσή τους σε μια εικόνα, η Φωτογραφία αδυνατεί να υπάρξει σαν διαδικασία έκφρασης και, πολύ περισσότερο, σαν διαδικασία καλλιτεχνικής έκφρασης. Τελικά, ας μη ξεχνάμε πως αν μας ενδιαφέρει η πραγματικότητα και ασχολούμαστε με αυτήν είναι γιατί είμαστε εξαρτημένοι από αυτήν και ως εκ τούτου δέσμιοι μιας σχέσης μαζί της, κυριαρχικής και αντιθετικής. Αυτή ακριβώς η σχέση είναι και το περιεχόμενο κάθε τέχνης και η Φωτογραφία ως τεχνική της τέχνης των εικόνων, είναι ίσως η μόνη που επιτρέπει την έκφραση και την απεικόνισή της χωρίς καταφυγή στον μύθο…

Οι φωτογραφίες που ακολουθούν ανήκουν στα μέλη της ομάδας διαχείρισης των Φωτογραφικών Τετραδίων, τους οποίους και ευχαριστώ για την ευγενική τους παραχώρηση. Τις παραθέτω ως παράδειγμα άντλησης εκφραστικών δυνατοτήτων από τις οπτικές ιδιότητες των πραγμάτων και του τρόπου που παρεμβαίνει εκφραστικά η υποκειμενικότητα του φωτογράφου αποδίδοντας στις εικόνες την ιδιαίτερη αισθητική χροιά του φωτογράφου.

 Φωτογραφία κεφαλίδας © Ermis Kasapis

του Ερμή Κασάπη

— “Η αποστολή της τέχνης δεν είναι να αντιγράφει τη Φύση, αλλά να την εκφράζει! “

— “προορισμός μας είναι να συλλάβουμε το πνεύμα, τη ψυχή, τη φυσιογνωμία των πραγμάτων και των ανθρώπων.”

— “Ένα χέρι δεν είναι μόνο μέρος του σώματος ׄ  εκφράζει και προεκτείνει μια σκέψη που πρέπει να συλλάβουμε και να αποδώσουμε.”

— “Η Φόρμα είναι ένας Πρωτέας πολύ πιο ασύλληπτος και πολύ πιο πλούσιος από τον μυθικό Πρωτέα. (…) η φόρμα είναι (…) ένας μεσάζων που μας επιτρέπει να μεταδίδουμε ο ένας στον άλλον ιδέες, αισθήματα, μια απέραντη ποίηση.”

Το ενδιαφέρον με τα αποσπάσματα αυτά είναι ότι προέρχονται από τη μεταφορά μιας συζήτησης μεταξύ ζωγράφων που γίνεται στα 1612, όπως την “έσωσε” η πένα του Ονορέ ντε Μπαλζάκ στα 1831, στο Άγνωστο Αριστούργημα. Και ναι, μοιάζουν απαράλλαχτα με όσα λέμε και συζητάμε σήμερα μεταξύ μας, τετρακόσια χρόνια μετά…

Ατέρμονη αυτή η κουβέντα που η μοίρα της είναι θαρρείς να πιέζει για συγκλίσεις που δημιουργούν αποκλίνοντες τόπους, διαφεύγοντα νοήματα και ασύμβατες έννοιες. Κι εμείς, ανακαλύπτοντας καθημερινά τον τροχό, ξεχνάμε πως λέμε και ξαναλέμε, επαναλαμβάνοντας με αμείωτη συνέπεια, λέξεις και νοήματα που εκατοντάδες χρόνια πριν τις επαναλάμβαναν άλλοι, επίσης, στα χνάρια μιας πορείας που χάνεται στα βάθη του χρόνου. Και δώσ’ του να μας ξεφεύγει πάντα κάτι από το νόημα ή να μας φαίνεται πως ξεχωρίσαμε, μόλις, κάτι που δεν έχει ειπωθεί ακόμα, αφήνοντας εκ των πραγμάτων τη συζήτηση ανοιχτή για το μέλλον…

Προσεγγίζοντας αυτά τα πράγματα από τη σκοπιά της Φωτογραφίας αντιλαμβάνομαι το σοκ που αντιπροσώπευε για την τέχνη και τους καλλιτέχνες ο μοντερνισμός, όταν προκύπτοντας σαν συνέπεια των κοινωνικών αλλαγών και επαναστάσεων που ανέτρεψαν το Ancien Regime, διατυμπάνιζε πως “η αποστολή της τέχνης δεν είναι να αντιγράφει τη Φύση, αλλά να την εκφράζει”! Η ικανότητα αντιγραφής δεν αφορά στην τέχνη, δεν είναι τέχνη. Η τέχνη, και εν προκειμένω η τέχνη της ζωγραφικής, η τέχνη της εικόνας, όπως το τονίζουν και οι ήρωες του Μπαλζάκ, στο Άγνωστο Αριστούργημα, αναζητά και επιδιώκει άλλα πράγματα: “να μεταδίδουμε ο ένας στον άλλον ιδέες, αισθήματα, μια απέραντη ποίηση”, με αγωγό και μεσάζοντα τη Φόρμα. Και να! Μια σκέψη: σκέφτομαι πως η Φωτογραφία, απαλλάσσοντας οριστικά και αμετάκλητα τις εικόνες από το άγχος της “αντιγραφής” της Φύσης, διαχώρισε την τεχνική δεξιότητα της μιμητικής αντιγραφής της  από το ουσιαστικό ζητούμενο της τέχνης και ανέλαβε να προσδώσει στην έννοια της Φόρμας τον ουσιαστικό της ρόλο όσον αφορά στις εικόνες. Σκοπός της Φόρμας δεν είναι να περιγράψει το φως, ή το χρώμα, ή το βάθος του χώρου. Σκοπός της  είναι να μεταβάλει ή να μετασχηματίσει το φως, το χρώμα, τους όγκους, το βάθος και τους χωρίς τέλος συνδυασμούς τους, σε εκφραστικά μέσα, από τα οποία φανερώνεται το είδος και η μορφή της ζωής όπως τη βιώνουμε, άλλοτε με χαρά και άλλοτε με οδύνη.

Φρονώ πως η ζωγραφική, μέσα από τις παγίδες που της δημιουργεί η ανάγκη της “μίμησης”, ούτε μπορούσε ούτε και μπορεί να προσεγγίσει με αυτήν την καθαρότητα το ζήτημα της Φόρμας, όσο και αν το δηλώνουν με τον πιο σαφή τρόπο οι προβληματισμοί της από τη Αναγέννηση και μετά. Αντιμέτωπη πάντα με την ανάγκη της μίμησης και, κυρίως, δέσμια των συμπαραδηλώσεων που εμπεριέχονται κατ’ ανάγκην στις τεχνικές της μίμησης, χάνεται συχνά μέσα σε αυτήν. Η Φωτογραφία, αφαιρώντας όχι μόνο τους περισπασμούς αλλά και αυτή την ίδια την ανάγκη της μίμησης έφερε την τέχνη των εικόνων απευθείας αντιμέτωπη με την ουσία του ρόλου της Φόρμας. Ο Φωτογράφος δεν χρειάζεται πια να μιμηθεί το φως, τη διαύγεια, το σκοτάδι, τις υφές, τους όγκους και τα παιχνίδια του βάθους ή τις εκφράσεις ενός προσώπου. Επειδή η Φωτογραφία τα αποτυπώνει όλα αυτά με χαρακτηριστική ευκολία τού επιτρέπεται να παραμείνει  απερίσπαστος στο να χειριστεί  τη Φόρμα με αποκλειστικό σκοπό “τις ιδέες, τα συναισθήματα και την απέραντη ποίηση” που κρύβουν και εκδηλώνουν ή υπονοούν τα πράγματα και οι καταστάσεις. Δηλαδή να ασχοληθεί με το ουσιώδες και, φυσικά, το πιο δύσκολο κομμάτι στη τέχνη των εικόνων.¹

Από την άλλη, πρέπει να πούμε κι αυτό: Η ίδια η ζωγραφική, εκ των πραγμάτων, και μετά τη γέννηση της Φωτογραφίας, ξεπέρασε την ανάγκη της μίμησης και κατά μία έννοια, ελευθερώθηκε από αυτήν. Ταυτόχρονα όμως και για τον ίδιο λόγο, έπαψε να είναι η τέχνη της εικόνας του κόσμου των ανθρώπων και των πραγμάτων. Σταδιακά και μέσα από τη θυελλώδη περιδίνηση που προκλήθηκε από την ανάγκη επαναπροσδιορισμού της μέσα από πλήθος μορφών, μανιφέστων και κινημάτων κατέληξε σήμερα να είναι —όταν μεγαλουργεί και εκτός σπανίων εξαιρέσεων—  η τέχνη μιας εικόνας του υποκειμενικού εγώ, ή να χάνεται σε διακοσμητικές και άλλες εφαρμογές του συρμού. Γι’ αυτό και νομίζω πως είναι λάθος να αναζητάμε τη συνάφεια της Φωτογραφίας με τα μεγάλα κινήματα στα οποία ενεπλάκη η Ζωγραφική. Πρόκειται για δυο πορείες αποκλίνουσες με μόνο κοινό στοιχείο τη συγχρονία των εκδηλώσεών τους. Η Φωτογραφία δεν εξελίχθηκε σε κοινή κατεύθυνση με τη Ζωγραφική, όχι γιατί είναι άλλης τάξης τέχνη, αλλά επειδή η Ζωγραφική φτάνοντας στα όρια της μιμητικής διαδικασίας, αδυνατούσε να απελευθερώσει τη Φόρμα για την απόδοση της εικόνας του κόσμου από τα δεσμά αυτής της διαδικασίας. Η Φωτογραφία ήρθε σε απάντηση αυτής της αδυναμίας όχι μόνο καλύπτοντας το κενό αλλά και απελευθερώνοντας εκφραστικές δυνάμεις που δεν θα μπορούσε ποτέ να καλύψει η Ζωγραφική, χωρίς να χάσει την ταυτότητά της ως μιμητική τέχνη. Η μοντέρνα ζωγραφική και ειδικά τα κινήματα της avant garde κινήθηκαν με καταστροφικές διαθέσεις ειδικά εναντίον της έννοιας του ζωγραφικού έργου τέχνης, ενώ την ίδια περίοδο η Φωτογραφία διεκδικούσε για τον εαυτό της τον χαρακτηρισμό του έργου τέχνης  έστω και με τον τρόπο που το έκαναν οι πικτοριαλιστές. Και ενώ η παρουσία της ζωγραφικής άρχισε να υποχωρεί από τον δημόσιο χώρο η παρουσία της Φωτογραφίας σε αυτόν πήρε όλο και περισσότερο τις διαστάσεις κατακλυσμού. Αυτό όμως είναι μια άλλη ιστορία..

Header photo by © Man Ray

Οι επιλογές στη φόρμα, στη σύνθεση, στην οπτική γωνία, στο τι θα μείνει μέσα και τι έξω από το κάδρο, τα ISO, το διάφραγμα, η εστίαση κ.λπ.:  όλες αυτές οι ρυθμίσεις λεπτομερειών —για τις οποίες φλυαρούμε αλλά και αγωνιούμε συνεχώς— φυσικά και γίνονται για μια άρτια φωτογραφική εικόνα από τεχνική και αισθητική άποψη.  Όμως οι συνέπειες αυτών των επιλογών δεν σταματούν μόνο στο αισθητικό πεδίο.  Ακόμα και ερήμην των προθέσεων μας, το οπτικό αποτέλεσμα που διαμορφώνουν, μας υπαγορεύει ένα τρόπο προσέγγισης και ερμηνείας της εικόνας, δηλαδή, ένα νόημα. Ένα νόημα, που συνδέεται μεν μοναδικά με την παράσταση της φωτογραφίας αλλά συγχρόνως ωθεί αυτή την παράσταση στην υπέρβασή της, κατά τον βαθμό και τον τρόπο που τη σημασιοδοτεί στη συνείδηση και τον ψυχισμό του θεατή ως κάτι άλλο. ¹

Ας το πούμε καθαρά: η φωτογραφική εικόνα είναι πάντα η εικόνα ενός νοήματος. Όσο πιο ευρηματικές οι ρυθμίσεις της φόρμας και όσο πιο στιβαρή η αισθητική της τόσο πιο πολυεπίπεδο το νόημα που αποκτά η μορφή που το αποδίδει. Και όσο συμβαίνει αυτό τόσο  η παράσταση μιας φωτογραφίας αποκτά οντότητα ανεξάρτητη και πέρα από την πραγματικότητα που προέρχεται. Και ναι, όσοι το υποψιάζονται ήδη, σωστά αντιλαμβάνονται πως το νόημα είναι αυτό που συγκροτεί τόσο την έννοια της υπέρβασης όσο και του περιεχομένου της φωτογραφικής εικόνας. Και είναι πάντα, το νόημα, το αποτέλεσμα του χειρισμού της φόρμας που χρωματίζει την τελική μορφή μιας φωτογραφικής εικόνας. Εδώ να θυμίσουμε τον Winogrand² που περιέγραφε τη φωτογραφική πράξη σαν μάχη μεταξύ φόρμας και περιεχομένου. Μιας μάχης κατά την οποία το τυχαίο και η σχετικά αντικειμενική ουδετερότητα μιας φόρμας αντιστέκεται στην τιθάσευση και στους χειρισμούς που επιχειρούν να τη συνδέσουν με την απόδοση του νοήματος κάποιου περιεχομένου. Από την επιτυχία αυτής της μάχης, κρίνεται τελικά το αποτέλεσμα μιας φωτογραφικής δουλειάς: όταν ο φωτογράφος καταφέρνει να επιβληθεί στο υλικό του, το αποτέλεσμα είναι ένα φωτογραφικό έργο, που η μορφή του υποχρεώνει και τον πιο αδιάφορο να σταθεί και να στοχαστεί, με όσα μέσα διαθέτει, πάνω στο νόημα της. Και ενώ η παράσταση και η μορφή της φωτογραφικής εικόνας μας δίνει την άκρη στην αναζήτηση του νοήματος, η σημασία που έχει ή που αποκτά αυτό το νόημα για τον καθένα, πυροδοτεί την αισθητική και την πνευματική εμπειρία που σε άλλον παίρνει τη μορφή απόλαυσης, σε άλλον τη μορφή απέχθειας ή αντίθεσης κ.ο.κ. Αλλά για το θέμα αυτό θα επανέλθουμε σε άλλο σημείωμα

Header Photo © Luigi Ghirri

Απόσπασμα από το On Photography, της Susan Sontag σε μετάφραση Ηρακλή Παπαϊωάννου, Εκ. Φωτογράφου,  1993 (Πρώτη έκδοση  ΗΠΑ, 1973)

Photo ׄ© Mary-DeFreese